In deze serie blogs bespreek ik drie uitgangspunten die helpen om gelijktijdig aan leesvaardigheid én vakinhoudelijke doelen te werken. In deze blog zetten we de derde stap: hoe kunnen we het onderwijs gericht op leesvaardigheid meer inhoud geven? Ik vertel hoe je met een focus op functionele leestaken én meer gerichtheid op lezen-om-te leren je curriculum motiverender en effectiever maakt.
In de deze serie blogs bespreek ik drie uitgangspunten die kunnen helpen om gelijktijdig aan leesvaardigheid én vakinhoudelijke doelen te werken, ook als je het leesonderwijs ‘gewoon’ nog als een los vak op je rooster hebt staan. Curriculumbreed de leesvaardigheid van je leerlingen versterken? Dit is ervoor nodig:
Stap 3: Focus op lezen-om-te-leren
In de vorige blog beschreef ik al een van de problemen met het huidige curriculum? in veel lesmethodes voor begrijpend lezen wordt er nauwelijks gewerkt aan transfer: de toepassing van leesvaardigheid buiten de directe leesles. Maar leesonderwijs zonder duidelijke context voor toepassing en zonder handvatten om een goede basis voor die transfer te leggen, is een lege huls. Wist je dat veel leerlingen en leerkrachten begrijpend lezen definiëren als ‘vragen maken bij de tekst’ of ‘wat we bij Nieuwsbegrip [of een andere methode] doen’? Helaas is er niets nieuws onder de zon: dit fenomeen kun je al lezen in een artikeltje door René Berends (2011) in Tijdschrift Taal.
Een kwestie van ontkavelen
Ook andere wetenschappers en onderwijsmensen pleiten al langere tijd voor minder verkaveling in het onderwijs Ibijv. Van Gelderen & Van Schooten, 2011; Duke, 2021). Te vaak richten we ons tijdens leeslessen op een semi-willekeurige les die zich weliswaar goed leent voor een reeks vragen of oefeningen voor leesstrategieën, maar die verder weinig raakvlakken heeft met het kenniscurriculum. Tijdens lessen biologie, wetenschap en techniek of geschiedenis zijn we dan weer juist bezig met kennisopbouw, maar is er nauwelijks aandacht voor het goed leren omgaan met zulke teksten. Het is juist zo belangrijk om meer eenheid in het curriculum te creëren waarin ook binnen de zaakvakken kan worden gewerkt aan lees- en schrijfvaardigheid.
Leeswetenschappers pleiten al jaren voor het vervlechten van het leesonderwijs met (bijvoorbeeld) onderwijs in de zaakvakken. Je leesonderwijs krijgt meer diepgang omdat je aan betekenisvolle kennisopbouw kunt werken en je zaakvakonderwijs krijgt meer body doordat je óók aan leesvaardigheid kunt werken waardoor ook de volgende biologietekst hopelijk beter begrepen wordt.
Twee belangrijke ingrediënten
Je zou misschien denken dat het genoeg is om dan maar gewoon ‘de teksten die we aanbieden bij begrijpend lezen te veranderen’. Natuurlijk is het goed om kritisch te kijken naar de tekstinhoud en tekstonderwerpen, maar goed leesonderwijs gaat ook om het werken aan de juiste vaardigheden in een betekenisvolle context. Voor een duurzame verandering op dit punt, denk ik dat we vooral de volgende twee ingrediënten moeten toevoegen aan het leesonderwijs.
(1) Zorg voor betekenisvolle, functionele leestaken. Een tekst-met-vragen, zoals we die nu nog vaak zien als dominante lesactiviteit (vgl. Bogaerds-Hazenberg et al., 2022) is eigenlijk een nogal kunstmatige manier om met leesvaardigheid aan de slag te gaan. In het alledaagse leven zijn we ook geen teksten aan het lezen om er vragen over te beantwoorden; we lezen een tekst omdat we een mening willen vormen, omdat we een tekst over iets willen schrijven, omdat we een taart willen bakken, enzovoort. Een heldere leestaak geeft de lezer een helder leesdoel en is cruciaal om de lezer te motiveren en een gepast leesproces tot stand te brengen (zie ook het werk van Britt et al., 2018).
(2) Leg de nadruk in hogere leerjaren steeds meer op lezen-om-te-leren. Bij het werken met functionele leestaken en het verder integreren van zaakvakken met begrijpend lezen (en eventueel schrijven), moet de nadruk steeds meer komen te liggen op vaardigheden die nodig zijn om van de tekst te leren. Dan gaat het om dieper tekstbegrip: denk aan het ontdekken van de rode draad in een tekst, aan het georganiseerd kunnen navertellen of samenvatten van een tekst, enzovoort. Onderwijs waarin alleen de focus ligt op ‘algemene leesstrategieën oefenen’ is daarop niet het hele antwoord. Allerlei onderzoeken laten zien dat bijvoorbeeld een focus op het ontrafelen van de diepere tekststructuur (eigenlijk de ‘denkrelaties’ binnen de tekst) daarbij wél een belangrijk handvat vormt (Meyer & Ray, 2011; Williams et al., 2014; Williams, 2018). Daarom bepleit ik in mijn proefschrift dat aandacht voor tekststructuur een belangrijk onderdeel moet gaan vormen van het huidige curriculum, want op dit moment is daar nog onvoldoende aandacht voor (Bogaerds-Hazenberg, 2023; Bogaerds-Hazenberg et al., 2017; 2022).
Ingrediënt 1: Hoe zorg ik voor een functionele leestaak?
Met functionele leestaken bedoelen we dat je ervoor zorgt dat het lezen van een tekst een concreet doel vervult: de lezer wíl de tekst lezen, omdat deze een duidelijke funcite vervult. Duke en collega’s (2021) hebben er een prachtig woord voor: we moeten een verschuiving gaan maken van comprehension (tekstbegrip) richting compreaction: ‘comprehension leading to action’ (tekstbegrip dat toewerkt naar actie). Nu kun je niet elke leesles een appeltaart bakken met je klas, maar laat ik toch een viertal mogelijkheden voor een functionele leestaak benoemen.
(1) Lees een tekst met een niet-talige uitkomst als doelstelling. Lees met je leerlingen een stappenplan voor een W&T-proefje (in plaats van dat je het meteen zelf al demonstreert). Laat ze de tekst mooi samenvatten in een helder stappenplan en daarna zelf de proef uitvoeren. Of bak stiekem tóch die appeltaart ;).
(2) Sluit aan bij de interesses van leerlingen maar maak het niet vrijblijvend. Leerlingen komen zelf met een vraag (‘Ik wil weten wat mensen deden tijdens de kruistochten’) en lezen bijvoorbeeld een verhalende en informatieve tekst over dit onderwerp. In dit voorbeeld bijvoorbeeld Kruistocht in spijkerbroek en een informatieve tekst Historiek van de kruistochten: oorzaken, tijdlijn en gevolgen. Belangrijk is wel dat je als leerkracht zorgt dat de vraag geschikt is en er passende teksten bij te vinden zijn.
(3) Werk langere tijd rondom een thema en bied daar teksten bij aan om kennis over het thema op te bouwen. Leerlingen kunnen de gelezen teksten gebruiken om er – als functionele taak dus – een samenvatting, informatieposter of infographic bij te maken, of om zich voor te bereiden op een discussie of debat met de klas. Uit de tekst halen ze de benodigde achtergrondinformatie en/of argumenten.
(4) Leerlingen zijn van nature nieuwsgierig. Laat leerlingen elke ochtend een stukje uit de krant of van een nieuwswebsite lezen en voer daarna een gesprek over de actualiteit. Op die manier vormt het lezen van de tekst een opstapje naar een gesprek.
Ingrediënt 2: Lezen-om-te-leren
Als je wilt dat leerlingen gaan lezen om te leren, hebben ze daar wel de juiste vaardigheden voor nodig. Als je er vanuit de leestheorie van het Constructie-Integratiemodel naar kijkt (Kintsch, 2013; van Dijk & Kintsch, 1983), dan moeten leerlingen voor diep tekstbegrip onder andere leren om bij het lezen van een tekst na te denken over hoe de ideeën binnen de tekst geordend zijn. Teksten bestaan niet uit losse feitjes, maar uit een aaneenschakeling van informatie. Maar welke verbanden, welk cement zit er tussen die ideeën? Gaat het om tegenstellingen, oorzaken en gevolgen, problemen en oplossingen? Of gaat het om gebeurtenissen die chronologisch geordend zijn?
Dit soort logische denkrelaties zijn in teksten vaak uitgedrukt in de tekststructuur. Daarbij bedoel ik niet de ‘lay-out’ en ‘of er tussenkopjes zijn’, zoals mensen vaak denken. Het gaat als het ware om het onderliggende skelet van de tekst. Welke logica zit er in de ordening van de informatie? Welke onzichtbare kapstok zit er verstopt in de tekst?
Voor diep tekstbegrip is het belangrijk dat we hier aandacht aan gaan besteden. Meerdere grootschalige meta-analyses (dat zijn onderzoeken die alle voorgaande onderzoeken op dat domein samenvatten en statistisch (her)analyseren) laten zien dat expliciet onderwijs over zulke tekststructuren belangrijk is om de leesvaardigheid van leerlingen te versterken, júist ook als je wilt toewerken naar betere prestaties op onthoudtaken of samenvattingstaken (Bogaerds-Hazenberg et al., 2021; Hebert et al., 2016; Pyle et al., 2017). Laten dat nu juist taken zijn die ertoe doen bij lezen-om-te-leren!
Meer hierover weten? Volg een workshop! De eerste workshops over effectief leesonderwijs staan gepland op 19 september (Diep tekstbegrip bevorderen) en 10 oktober (Een krachtige didactiek) in Amersfoort. Er zijn nog een paar plaatsen beschikbaar; inschrijving sluit op 8 september. Klik hier voor meer informatie of klik hier voor de tarieven en aanmelden. Liever een studiedag op jouw school? Mail voor meer info naar leesonderwijs@gmail.com
Deze blog is een uitgebreide toelichting bij de volgende drie instagramposts. Zie Instagram @leesonderwijs.
leesonderwijs.com 